Sau gãy xương (cánh tay, đùi, mác …)

Bài viết được viết bởi BS CKII. Bùi Hồng Thuý và được tham vấn chuyên môn bởi BS CKII. Nguyễn Thị Ngọc Lan – Bác sĩ phụ trách chuyên môn tại Trung tâm Trị liệu và Phục hồi chức năng Myrehab Matsuoka.

Sau quá trình bó bột hoặc phẫu thuật, bác sĩ sẽ chỉ định phục hồi chức năng sau gãy xương. Việc này giúp ngăn ngừa tình trạng yếu cơ, teo cơ, hỗ trợ vận động các khớp, giúp quá trình liền xương, can xương nhanh hơn, định hình xương và ngăn chặn việc xương liên kết lại không đúng so với ban đầu. ^[1]. Bài viết dưới đây sẽ tổng hợp 6 điều quan trọng cần biết về phục hồi chức năng sau phẫu thuật kết hợp xương. Hãy cùng theo dõi nhé!

1. Nguyên tắc phục hồi chức năng sau gãy xương

Quy trình phục hồi chức năng sau gãy xương sẽ hiệu quả hơn khi người bệnh thực hiện theo các nguyên tắc sau:

1 – Cơ chế phục hồi chức năng cho bệnh nhân gãy xương: Sau khoảng thời gian dài bó bột, nẹp cố định, người bệnh sẽ không quen sử dụng các cơ quan bị tổn thương. Phục hồi chức năng sau mổ kết hợp xương sẽ giúp giảm đau, giảm sưng, hỗ trợ khôi phục khả năng sử dụng các cơ quan, mở rộng tầm vận động của bệnh nhân, từ đó hạn chế tối đa hiện tượng yếu cơ và teo cơ. ^[2]

2 – Nguyên tắc cần tuân thủ dành cho bệnh nhân phục hồi chức năng sau gãy xương: Nhiều người lầm tưởng rằng vận động càng sớm càng tốt hoặc phải nghỉ ngơi suốt quá trình phục hồi. Những nhận định này là hoàn toàn sai. Bạn cần nghỉ ngơi hợp lý và lựa chọn hình thức phục hồi phù hợp cho từng quá trình.

• Khi mới bị gãy xương: Bạn cần bó bột kết hợp nghỉ ngơi để xương và các cơ xung quanh được liền lại, đồng thời không được vận động trong khoảng thời gian này.
• Trong giai đoạn dần hồi phục: Bạn cần vận động nhẹ nhàng để phục hồi chức năng, tránh tình trạng teo cơ hay khó vận động. ^[3]

2. Các phương pháp phục hồi chức năng sau gãy xương theo từng đối tượng

Mục tiêu phục hồi chức năng theo 4 giai đoạn tương đương giai đoạn liền xương ^{[3] [4]}. Cụ thể:

Giai đoạn	Mục tiêu can thiệp
Giai đoạn 1 (pha viêm)	Giảm tình trạng đau và sưng tại vị trí tổn thương. Bảo vệ, tránh chấn thương nặng hơn, hạn chế phù nề, viêm nhiễm theo nguyên tắc PRICE (Protect – bảo vệ, Rest – nghỉ ngơi, Ice – chườm đá, Compression – băng ép, Elevation – kê chi cao). Duy trì phạm vi vận động khớp, độ linh hoạt của khớp, lực cơ, sức bền của bên lành.
Giai đoạn 2 (can mềm)	Phục hồi đến 80% phạm vi vận động và độ linh hoạt của khớp. Gia tăng sức mạnh và kích thích cảm giác của bên tổn thương. Duy tri sức mạnh và sức bền của bên lành.
Giai đoạn 3 (can cứng)	Phục hồi hết tầm vận động và độ linh hoạt cho bên bệnh. Tăng lực cơ sức mạnh và sức bền. Bắt đầu tập luyện thể thao nhẹ nhàng để gia tăng độ vững chắc cho xương.
Giai đoạn 4 (pha phục hồi)	Trở lại hoạt động sinh hoạt hàng ngày.

2.1. Với nhóm người bệnh điều trị bảo tồn 

Đây là nhóm người bệnh điều trị gãy xương bằng phương pháp bó bột, nẹp cố định. Việc tập phục hồi chức năng sau gãy xương sẽ hỗ trợ cải thiện tầm vận động và chức năng của khớp, tránh teo cơ, cứng khớp. ^[2] Thời gian hồi phục thường trong khoảng 6 – 12 tuần hoặc lâu hơn tùy thuộc vào loại xương gãy, mức độ nghiêm trọng hoặc tuổi tác của bệnh nhân. ^[5]

2.1.1. Trong 2 – 8 tuần đầu (Trong quá trình bó bột)

Khi còn đang bó bột, người bệnh cần tập luyện động tác gồng cơ (co cơ tĩnh) hoặc các động tác nhẹ nhàng với các khớp, cơ có liên quan để tránh tình trạng co cứng, teo cơ. ^[2] Bên cạnh đó, để giảm sưng, giảm đau hiệu quả, người bệnh có thể áp dụng biện pháp nhiệt trị liệu, chườm lạnh ngắt quãng 3 – 5 lần/ngày, mỗi lần 10 – 20 phút. ^[6]

2.1.2. Trong 8 – 12 tuần (Sau khi tháo bột)

Sau bất động lâu ngày, bệnh nhân thường có tình trạng hạn chế tầm vận động, teo cơ, đau khớp, do đó các hoạt động cần phải thực hiện một cách thận trọng để tránh gây tổn thương thêm cho các mô bị suy yếu (cơ, dây chằng và mô liên kết). Lúc đầu, bệnh nhân sẽ bị đau khi bắt đầu vận động, nhưng đau sẽ giảm dần khi khớp cử động, các cơ mạnh dần lên và tầm hoạt động tăng tiến dần. 

Một số phương pháp phục hồi chức năng sau gãy xương được các bác sĩ chỉ định điều trị trong giai đoạn này:

1 – Nhiệt trị liệu: Các bác sĩ có thể sử dụng nhiệt nóng ẩm như chiếu đèn hồng ngoại, đắp parafin 20 – 30 phút/lần/ngày. ^[7]

2 – Vật lý trị liệu: Các biện pháp như từ trường, sóng ngắn, điện xung, hồng ngoại,… có thể được áp dụng để thúc đẩy quá trị hồi phục gãy xương.

3 – Vận động trị liệu: 

• Cử động khớp: Bệnh nhân nên co duỗi khớp 45 giây/lần, 10 – 15 phút/lần tập, 4 – 6 lần/ngày, có thể tập từ ngày thứ 3 sau bó tháo bột để bơm cho dịch khớp ra vào, khớp được nuôi dưỡng và trở nên mềm mại. 
• Tập luyện duy trì sức cơ: Bài tập tăng sức căng của cơ, khi khớp cử động còn đau nhiều thì tập căng cơ, khi khớp đỡ đau thì tập co cơ. 
• Tập đi (gãy xương chân) hoặc tập cầm nắm (gãy xương tay): Cần bệnh nhân và người chăm sóc cố gắng kiên trì để quá trình phục hồi được nhanh và hiệu quả hơn. ^[7]

2.1.3. Sau 12 tuần

Lúc này, người bệnh đã phục hồi được khoảng 80% so với ban đầu. ^[8] Do đó, bạn cần tích cực tập luyện tăng thêm về cường độ các bài tập phục hồi chức năng sau gãy xương và thời gian để duy trì sức mạnh, gia tăng sức chịu đựng của xương.

2.2. Với nhóm người bệnh cần phẫu thuật

Đây là những người điều trị gãy xương bằng sự can thiệp của phẫu thuật, có thể là phương pháp nẹp vít, gắn đinh, gắn kim cố định, kết hợp xương ngoại vi hoặc thay khớp nhân tạo. Thông thường, trong vòng 24 giờ sau phẫu thuật, bác sĩ sẽ tiến hành chụp phim lại, đánh giá kết quả và đưa ra những chỉ định tập luyện tại giường phù hợp:

• Nếu phương tiện cố định đã vững: Bệnh nhân có thể tập ngay các bài tập tăng cường cơ, xương, khớp.
• Nếu phương tiện cố định chưa vững: Bệnh nhân sẽ được chỉ định bó bột tăng cường, tháo bột sau 3 – 4 tuần và bắt đầu tập luyện sau khi tháo bột. ^[9]

2.2.1. Trong 1 tuần đầu

Các biện pháp phục hồi chức năng sau gãy xương giai đoạn sau 1 tuần phẫu thuật bao gồm:

1 – Nhiệt trị liệu: Người bệnh có thể thực hiện chườm lạnh ngắt quãng, có tác dụng giảm sưng, viêm khu vực gãy xương.

2 – Tập co cơ tĩnh chi gãy và tập vận động các khớp lân cận:

• Vài ngày đầu tập vận động gấp duỗi dạng khép các khớp nhưng đặc biệt không được xoay xương từ bài tập thụ động có trợ giúp của kỹ thuật viên hoặc người nhà người bệnh.
• Sau đó người bệnh được tập vận động chủ động có trợ giúp và bài tập chủ động nếu cơ lực của người bệnh tốt. người bệnh có thể tập vài lần trong ngày, mỗi lần từ 20 – 30 phút. Nâng cao chi gãy để giảm phù nề.
• Người bệnh được ngồi dậy trên giường bệnh từ ngày thứ 2, tập thở, tập các khớp còn lại. 

Nếu gãy các xương chi dưới, tùy từng loại gãy, chờ liền xương người bệnh mới được phép đứng và đi lại. Lúc đó người bệnh được tập luyện dáng đi bình thường. Nếu thay khớp nhân tạo chi dưới người bệnh có thể đi lại sớm ngay từ ngày thứ 3 sau phẫu thuật. Nếu gãy xương cột sống, khi nẹp vis vững tùy từng trường hợp cụ thể, người bệnh được thay đổi tư thế ngay từ ngày thứ 2 sau phẫu thuật và được ngồi dậy, đi lại khi ổn định. ^[10]

Chú ý: Người bệnh chỉ nên vận động khép, duỗi các khớp, đặc biệt không được xoay khớp.

2.2.2. Trong 2 – 4 tuần

Người bệnh sẽ được tháo bột và có thể thực hiện các biện pháp phục hồi chức năng sau gãy xương một cách chủ động. Có 4 phương pháp luyện tập cơ bản, bao gồm:

• Nhiệt trị liệu: Thực hiện chườm nóng nhằm làm mềm cơ, tăng cường máu đến khu vực xương gãy để tăng hiệu quả chữa lành.
• Tiến hành xoa bóp: Việc massage thường xuyên ở các mô mềm như cơ, dây chằng, gân bằng cách dùng tay xoa nắn nhẹ nhàng sẽ giúp giảm đau và giảm căng cơ. Đặc biệt, người bệnh cần thận trọng khi bôi các loại cao, dầu hoặc thuốc lên vị trí chấn thương. Tốt nhất bạn nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng. ^[11]
• Tập tăng sức cơ: Tập co duỗi khớp gối hay tập co cơ tĩnh (có sự co cơ nhưng không phát sinh vận động) người bệnh nằm ngửa gồng cơ khoảng 5 đến 10 giây, thực hiện khoảng 10 đến 15 lần. Tập sớm tránh hiện tượng teo cơ. Nếu việc luyện tập có tiến triển tốt, thuận lợi có thể tiến hành tập luyện tăng cường độ và biên độ luyện tập. ^[12]

2.2.3. Trong 4 – 8 tuần

Trong giai đoạn này, các cơ, xương đã dần hồi phục. Người bệnh có thể thực hiện các bài tập tăng cường theo sự hướng dẫn của bác sĩ:

• Tập các bài tập tì đè: Giúp làm mạnh các cơ, hỗ trợ quá trình hồi phục như các bài tập đi với nạng, gậy hỗ trợ,…
• Tập các bài tập gập duỗi khớp: Gia tăng khả năng vận động, giúp cơ và xương trở về trạng thái ban đầu.
• Sinh hoạt nhẹ nhàng: Tập làm quen với các động tác sinh hoạt hàng ngày như tập đi bộ, leo cầu thang, tập ngồi xuống đứng lên,… tập nắm, mở bàn tay, tập cầm các vật dụng như bút, đũa, vắt khăn, mặc và cởi quần áo,… Quá trình này sẽ đạt được kết quả tốt nhất khi bạn không còn cảm thấy đau và hạn chế cử động nữa. Thông thường, thời gian tập làm quen này có thể kéo dài từ 6 tháng đến 2 năm tùy mức độ thương tổn. ^[11]

Lưu ý: Các bài tập tăng cường chỉ được thực hiện khi xương và khớp thực sự ổn định. Bệnh nhân phục hồi chức năng sau gãy xương không được xoa bóp bằng các thuốc xoa bóp, rượu gừng,… hoặc đắp lá thuốc vào chỗ gãy xương bởi việc này có thể làm chậm quá trình liền xương, làm cho khớp cứng hơn và khó vận động về sau.

2.2.4. Trong 8 – 12 tuần

Lúc này, vị trí phẫu thuật đã gần như hồi phục hoàn toàn. ^[13] Người bệnh cần tiếp tục duy trì tập vật lý trị liệu để gia tăng sức mạnh của cơ và xương, đồng thời tập luyện các hoạt động thường ngày để đưa cuộc sống trở lại bình thường.

3. Các phục hồi chức năng sau gãy xương phổ biến

Dưới đây là 8 trường hợp cần phục hồi chức năng sau gãy xương phổ biến:

1 – Gãy 1/3 dưới xương quay: Thường xảy ra ở trẻ em và người cao tuổi, nguyên nhân chủ yếu là do ngã với tư thế chống tay, bàn tay duỗi dẫn đến sự đè nén mạnh, đột ngột lên đầu dưới xương quay.

2 – Gãy xương cánh tay: Có thể xuất phát từ chấn thương khi ngã chống tay, gãy do co cơ trong sinh hoạt, lao động, tai nạn giao thông,… ^[14]

3 – Gãy khớp khuỷu tay: Thường xảy ra khi có lực mạnh tác động trực tiếp lên khuỷu tay, làm cho xương khuỷu tay rạn, nứt hoặc vỡ. ^[15]

4 – Gãy khớp cổ bàn tay: Thường xảy ra trong các chấn thương nghiêm trọng như tai nạn giao thông, ngã thang,… hoặc xương yếu do loãng xương, viêm khớp. ^[16]

5 – Gãy xương bàn tay: Có thể do các nguyên nhân như tai nạn, té ngã, xương lão hóa do tuổi tác hoặc các bệnh lý về xương. ^[17]

6 – Gãy xương đùi: Nguyên nhân thường gặp nhất là do tai nạn hoặc chấn thương thể thao. Ngoài ra, xương đùi cũng có thể gãy do yếu xương yếu ở người lớn tuổi. ^[18]

7 – Gãy xương chày: Đây là một trong những xương dài và mạnh nhất trên cơ thể, có thể gãy do va chạm rất mạnh vào cẳng chân như tai nạn, ngã từ độ cao lớn,… ^[19]

8 – Gãy xương mác: Nguyên nhân có thể do tai nạn, chấn thương thể thao, loãng xương,… ^[20]

4. Địa điểm tập phục hồi chức năng sau gãy xương

Với các trường hợp điều trị gãy xương bằng bó bột hoặc nẹp cố định, người bệnh có thể tự tập luyện phục hồi chức năng tại nhà theo hướng dẫn của bác sĩ. Với các trường hợp phải phẫu thuật, bệnh nhân nên thực hiện điều trị tại bệnh viện hoặc các trung tâm phục hồi chức năng.

1 – Tại bệnh viện hoặc trung tâm phục hồi chức năng

Bệnh viện và trung tâm phục hồi chức năng sẽ phù hợp với các bệnh nhân đã can thiệp phẫu thuật. Các bác sĩ hoặc chuyên gia vật lý trị liệu sẽ hướng dẫn bạn các phương pháp phục hồi chức năng phù hợp nhất với từng giai đoạn sau mổ, thường xuyên theo dõi và tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình phục hồi. Các bài tập sẽ được cá nhân hóa, tùy thuộc vào phương pháp phẫu thuật, mức độ nghiêm trọng, độ tuổi cũng như vị trí xương gãy của người bệnh. 

2 – Tại nhà

Tập phục hồi chức năng tại nhà sẽ phù hợp với những người điều trị gãy xương bằng biện pháp bó bột hoặc nẹp cố định. Các bác sĩ sẽ chỉ định một số bài tập cơ bản mà người bệnh có thể tự thực hiện được theo từng giai đoạn. 

Khi luyện tập tại nhà, bạn hoàn toàn có thể linh hoạt thời gian tập luyện theo hướng dẫn. Tuy nhiên, việc tập phục hồi chức năng yêu cầu bạn phải kiên trì tập luyện, không sợ đau hay nản chí để đạt được hiệu quả cao và thậm chí rút ngắn thời gian hồi phục. Đặc biệt, bạn cần có sự giám sát và hỗ trợ của người thân, bạn bè để quá trình tập luyện đạt hiệu quả cao.

5. 4 lưu ý quan trọng khi phục hồi chức năng gãy xương

Phục hồi chức năng sau gãy xương là vô cùng quan trọng giúp ngăn ngừa teo cơ và định hình xương trở về trạng thái ban đầu. Theo tham vấn của BS CKII. Nguyễn Thị Ngọc Lan – Phụ trách chuyên môn tại Trung tâm Trị liệu và Phục hồi chức năng Myrehab Matsuoka, để quá trình phục hồi đạt hiệu quả tốt nhất, người bệnh cần lưu ý 4 điều sau:

1 – Tuân thủ hướng dẫn của các nhân viên y tế trong suốt giai đoạn điều trị: Người bệnh cần thực hiện các biện pháp phục hồi theo đúng hướng dẫn của bác sĩ và tiến hành kiểm tra định kỳ để theo dõi quá trình hồi phục.

2 – Chế độ dinh dưỡng phù hợp, cân đối: Chế độ ăn uống phù hợp, cung cấp đủ năng lượng, giàu canxi và protein sẽ giúp tăng cường sức khỏe và hỗ trợ quá trình phục hồi sau gãy xương.

3 – Kiểm soát cơn đau và thể lực trong quá trình tập luyện phục hồi: Quá trình tập luyện sau gãy xương không thể tránh khỏi những cơn đau. Do đó, người bệnh cần lưu ý thực hiện các bài tập nhẹ nhàng và dần gia tăng cường độ để tránh gây thêm tổn thương cho vị trí xương bị gãy.

4 – Sinh hoạt điều độ, khoa học trong khoảng thời gian này: Việc sinh hoạt một cách khoa học sẽ hỗ trợ giúp cho các khớp được linh hoạt, ngăn chặn sự suy yếu các cơ và thúc đẩy quá trình hồi phục.

6. Giải đáp 1 số câu hỏi thường gặp khi phục hồi chức năng sau gãy xương

Câu 1: Khi nào nên bắt đầu tập phục hồi chức năng sau gãy xương?

Thông thường, vật lý trị liệu sẽ bắt đầu trong 6 tuần đầu sau chấn thương. ^[1] Tùy thuộc vào các yếu tố như mức độ nặng nhẹ, vị trí xương gãy, khả năng hồi phục,… của bệnh nhân, các chuyên gia chỉnh hình sẽ hướng dẫn cho bạn về thời điểm bắt đầu tập phục hồi một cách chính xác nhất. 

Câu 2: Quá trình phục hồi chức năng sau gãy xương mất bao lâu?

Thời gian điều trị phục hồi sẽ phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm loại gãy xương, mức độ nghiêm trọng, vị trí của vết thương, cũng như độ tuổi và sức khỏe tổng thể của bệnh nhân. Thông thường, bệnh nhân phải mất từ 12 đến 16 tuần để có thể hoạt động bình thường. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, quá trình hồi phục có thể kéo dài hơn. ^[1]

Câu 3: Làm thế nào để biết được xương gãy đang lành?

Quá trình hồi phục gãy xương gồm nhiều giai đoạn: ^[21]

• Khi mới bị gãy xương, máu sẽ dồn đến khu vực này, cung cấp các tế bào cần thiết để bảo vệ xương và hỗ trợ cho xương lành lại. 
• Khoảng 1 tuần sau khi xương bị gãy, mô sẹo bắt đầu hình thành tại vị trí gãy xương. 
• Vài tuần sau khi bị gãy, xương mới sẽ bắt đầu hình thành và thay thế mô sẹo. Xương mới sẽ tiếp tục phát triển cho đến khi thay thế hoàn toàn mô sẹo.
• Sau khoảng 2 – 4 tháng, mô xương hoàn toàn mới sẽ làm liền xương bị gãy. Các mô xương này sẽ làm cho vị trí tổn thương trở nên dày hơn và chắc hơn, do đó xương gần như không thể bị gãy lại tại vị trí đó.

Trên đây là tổng hợp những thông tin tổng quan nhất về phục hồi chức năng sau gãy xương mà bạn có thể tham khảo. Trong thực tế, tuỳ theo từng trường hợp cụ thể mà người ta chọn các loại bài tập phù hợp với tình trạng người bệnh, loại gãy xương và xương bị gãy. Để đảm bảo quá trình phục hồi đúng kỹ thuật và đạt hiệu quả cao, bệnh nhân cần đến các cơ sở y tế có thẩm quyền để được tư vấn chi tiết nhất. Bên cạnh đó, bạn cũng cần tuân thủ đúng hướng dẫn của bác sĩ, ăn uống đủ chất, sinh hoạt điều độ và nghỉ ngơi hợp lý để quá trình hồi phục diễn ra tốt hơn và nhanh hơn.

Nếu còn bất kỳ thắc mắc nào liên quan đến các gói dịch vụ phục hồi chức năng cho bệnh nhân gãy xương, người bệnh hãy liên hệ với MYREHAB để được tư vấn miễn phí trong thời gian sớm nhất.

MYREHAB MATSUOKA – Trung tâm phục hồi chức năng hợp tác Việt Nam – Nhật Bản

• Hotline: 1900 3181
• Website: https://myrehab-matsuoka.com/
• Facebook: https://www.facebook.com/myrehab.official
• Địa chỉ: Tầng 2 Tòa nhà CONINCO, số 4 Tôn Thất Tùng, Đống Đa, Hà Nội.