Phục hồi chức năng cho trẻ bị bàn chân bẹt bệnh lý hiện được xem là phương pháp điều trị an toàn và hiệu quả. Khi được can thiệp đúng thời điểm, trẻ nhỏ có khả năng phục hồi cấu trúc vòm bàn chân theo cơ chế phát triển tự nhiên. Chính vì vậy, hầu hết chuyên gia lâm sàng đều khuyến nghị phục hồi chức năng là bước can thiệp ưu tiên nhằm ngăn ngừa biến chứng lâu dài.
1. Tại sao phục hồi chức năng là giải pháp ưu tiên hàng đầu cho bàn chân bẹt bệnh lý?
Phục hồi chức năng bàn chân bẹt bệnh lý ở trẻ em là quá trình hỗ trợ thiết lập lại sự cân bằng của hệ vận động, nhằm cải thiện hình thái và chức năng bàn chân. Phương pháp này có ưu điểm không xâm lấn, không sử dụng thuốc và không gây đau, do đó phù hợp với trẻ nhỏ.
Mục tiêu của phục hồi chức năng bàn chân bàn chân bẹt bệnh lý là hạn chế các ảnh hưởng của bệnh tới các chức năng vận động của người bệnh; ngăn ngừa các biến chứng tới hệ cơ xương khớp và các bệnh lý thoái hóa sớm. So với phẫu thuật hoặc mang nẹp chỉnh hình cố định, phương pháp này thường cho hiệu quả ổn định và bền vững hơn trong dài hạn.
Các bài tập vận động phục hồi chức năng cho trẻ bị bàn chân bẹt bệnh lý
2. Khi nào nên bắt đầu tập phục hồi cho trẻ bàn chân bẹt bệnh lý?
Bàn chân bẹt bệnh lý nên được can thiệp khi trẻ từ 6 tuổi trở lên và có ảnh hưởng tới các chức năng vận động của bàn chân như thường xuyên đau mỏi chân, hạn chế vận động, thường xuyên té ngã khi chạy nhảy, thăng bằng kém, sưng đau mắt cá chân,… Trong 6 năm đầu đời là giai đoạn bàn chân đang phát triển và chưa có nhiều dấu hiệu rõ ràng.
Vì vậy, việc tầm soát định kỳ bởi bác sĩ chuyên khoa hoặc kỹ thuật viên phục hồi chức năng là vô cùng cần thiết. Nhằm xác định chính xác mức độ biến dạng và xây dựng phác đồ điều trị cá nhân hóa phù hợp nhất cho từng trẻ.
3. Những vấn đề mà trẻ bàn chân bẹt bệnh lý thường hay gặp phải
Những vấn đề mà trẻ bị bàn chân bẹt thường hay gặp phải không chỉ dừng lại ở sự thay đổi hình dạng bàn chân, mà còn ảnh hưởng đến dáng đi, khả năng vận động và sức khỏe cơ xương khớp toàn thân, cụ thể gồm:
- Dáng đi bất thường: Trẻ có thể đi kiểu chân chữ X hoặc chân vòng kiềng, dễ nhận thấy khi đứng thẳng hoặc di chuyển.
- Cung trong bàn chân phẳng hoàn toàn: Mất đi vòm cong tự nhiên, lòng bàn chân áp sát mặt đất.
- Đau nhức nhiều vị trí: Bao gồm cân gan bàn chân, gân gót, khớp bàn ngón, khớp cổ chân và thậm chí cả khớp gối, gây khó chịu khi vận động.
- Lệch trục chi: Chi dưới không còn thẳng hàng, ảnh hưởng đến dáng đi và sự phân bố lực lên khớp.
- Gân gót Achilles xoay ngoài: Làm thay đổi hướng vận động, khiến trẻ đi không vững và dễ trẹo chân.
- Thường xuyên té ngã: Do bàn chân không đủ khả năng nâng đỡ và phối hợp khi chạy nhảy.
- Khả năng thăng bằng kém: Trẻ khó giữ thăng bằng khi đứng một chân hoặc tham gia các trò chơi vận động.
Lưu ý: Việc đánh giá không chỉ dừng lại ở bàn chân mà cần xem xét toàn diện hệ thống cơ xương khớp, bao gồm: Trục chi, khớp gối, khớp háng, vùng hông – lưng, cột sống, vai và tay.
4. Gợi ý bài tập vận động cho trẻ bàn chân bẹt bệnh lý: kéo căng cơ, kích hoạt vòm bàn chân
Dưới đây là những bài tập phổ biến giúp cải thiện linh hoạt cơ, kích hoạt vòm bàn chân và điều chỉnh dáng đi, nhằm phục hồi chức năng hiệu quả ở trẻ bị bàn chân bẹt:
4.1. Kéo giãn gân gót và cơ sinh đôi để cải thiện độ linh hoạt
Bài tập kéo giãn được áp dụng nhằm kéo dài các nhóm cơ bị co rút quanh vùng cổ chân, đặc biệt là cơ sinh đôi và gân gót. Đối với bài tập này, trẻ cần thực hiện đều đặn bài tập này, từ đó giúp tăng tầm vận động khớp cổ chân theo hướng dorsi-flexion.
Khi các cấu trúc này được giãn đúng cách, chúng sẽ tạo điều kiện thuận lợi để hỗ trợ phục hồi vòm bàn chân sinh lý. Do đặc điểm phát triển cơ xương, bài tập này phù hợp cho trẻ từ 3 tuổi trở lên – giai đoạn hệ vận động có khả năng đáp ứng tốt với can thiệp phục hồi chức năng.
Bài tập kéo giãn gân gót
4.2. Tập kích hoạt cơ nâng vòm bằng bài tập đơn giản
Để tập kích hoạt cơ nâng vòm, trẻ có thể thực hiện các động tác như nhấn bàn chân xuống sàn, co gò các ngón và siết nhẹ các đốt ngón để kích hoạt hoạt động của vòm trong bàn chân. Trong đó, bài tập cuộn khăn bằng ngón chân là một trong những kỹ thuật hiệu quả nhất, nhằm tăng cường hoạt động của nhóm cơ gan chân, đặc biệt là cơ gấp ngón và cơ gò ngón cái. Các động tác bao gồm:
- Nhấn bàn chân xuống sàn, co gò các ngón chân và siết nhẹ các đốt ngón để tạo lực nâng vòm.
- Bài tập cuộn khăn bằng ngón chân: trẻ đặt khăn trên sàn và cuộn lại bằng các ngón chân, giúp kích thích hoạt động cơ gan chân và cơ gấp ngón.
Khi các nhóm cơ này được kích thích và hoạt hóa thường xuyên, vòm bàn chân có xu hướng nâng lên một cách tự nhiên nhờ sự hỗ trợ cơ học nội tại. Để đạt hiệu quả, thời gian luyện tập tối thiểu nên duy trì từ 15 phút mỗi ngày và cần được theo dõi bởi chuyên viên phục hồi chức năng.
Bài tập cuộn khăn bằng ngón chân
4.3. Bài tập giữ thăng bằng để cải thiện kiểm soát tư thế
Bài tập giữ thăng bằng giúp trẻ cải thiện khả năng ổn định tư thế và kiểm soát dáng đi. Kỹ thuật thực hiện như sau:
- Trẻ đứng bằng một chân trên bề mặt mềm hoặc thảm tập, đồng thời duy trì khớp gối và khớp hông thẳng hàng.
- Khuyến khích trẻ thực hiện các chuyển động nhẹ, như gập duỗi gối hoặc di chuyển tay, để kích thích toàn bộ cơ ổn định tư thế.
Việc rèn luyện kỹ năng giữ thăng bằng không chỉ góp phần cải thiện dáng đi mà còn hỗ trợ hiệu quả trong việc hạn chế tình trạng lệch trục chi. Trong giai đoạn đầu can thiệp, cần có sự hướng dẫn và giám sát chặt chẽ từ chuyên viên phục hồi chức năng để đảm bảo an toàn và đúng kỹ thuật.
Bài tập giữ thăng bằng
4.4. Bài tập đi chân trần trên các bề mặt khác nhau
Bài tập này nhằm kích thích cảm thụ bản thể và phát triển vòm bàn chân tự nhiên thông qua việc đi trên các bề mặt khác nhau như: Thảm, cát, gỗ,… Cụ thể như sau:
- Trẻ đi chân trần, bước chậm và đều trên bề mặt mềm.
- Khuyến khích trẻ thay đổi tốc độ và hướng đi để kích hoạt toàn bộ cơ vòm chân và cơ ổn định cổ chân.
Bài tập đi chân trần trên các bề mặt khác nhau
4.5. Bài tập phối hợp vận động toàn thân với vòm chân
Bài tập này giúp tăng cường phối hợp giữa bàn chân, chi dưới và thân mình, đồng thời cải thiện dáng đi cũng như khả năng kiểm soát tư thế.
Cách thực hiện:
- Trẻ đứng thăng bằng trên một chân, tay cầm bóng hoặc vật nhẹ.
- Thực hiện động tác đưa tay lên xuống hoặc sang hai bên, đồng thời giữ thăng bằng và kiểm soát cơ hông, gối và cổ chân.
- Có thể kết hợp nhấc gót chân, gập duỗi gối để kích hoạt cơ nâng vòm bàn chân.
5. Lịch trình tập luyện phù hợp với từng độ tuổi
Mỗi giai đoạn phát triển vận động của trẻ đòi hỏi cách tiếp cận và cường độ luyện tập khác nhau, cụ thể là:
5.1. Trẻ dưới 3 tuổi
Thường ở giai đoạn này, tình trạng bàn chân bẹt thường là bàn chân bẹt sinh lý do cấu trúc xương còn mềm dẻo. Vì vậy, lúc này, trẻ chưa cần can thiệp bài tập chính thức mà thay vào đó, ba mẹ nên khuyến khích trẻ vận động và vui chơi nhiều hơn để phát triển tự nhiên.
5.2. Trẻ từ 3–6 tuổi
Đây là độ tuổi bàn chân con dần hoàn thiện và phát triển, tuy nhiên việc xuất hiện bàn chân bẹt vẫn có thể là bình thường. Do đó, nếu trẻ không có biểu hiện đau, không bị hạn chế vận động hay ảnh hưởng đến sinh hoạt hằng ngày thì chưa nhất thiết phải can thiệp điều trị.
Thay vào đó, phụ huynh nên khuyến khích trẻ tăng cường vận động để hỗ trợ sự phát triển tự nhiên của bàn chân. Việc sử dụng đế lót chỉnh hình cũng chưa bắt buộc trong trường hợp này. Tuy nhiên, trẻ vẫn cần được thăm khám bởi bác sĩ chuyên khoa để có chẩn đoán chính xác và chỉ định phù hợp nếu cần.
Ưu tiên luyện tập các bài tập vận động nhẹ nhàng cho trẻ
5.3. Trẻ từ 7 tuổi trở lên
Ở độ tuổi này, trẻ đã đủ trưởng thành về mặt thể chất để tham gia các hoạt động thể thao nhẹ như bơi lội, đi bộ trên bề mặt không đồng đều (ví dụ: cát) hoặc luyện tập yoga. Song song đó, các bài tập chuyên sâu được thiết kế nhằm tăng cường sức bền cho nhóm cơ chủ vững, từ đó hỗ trợ duy trì cấu trúc vòm bàn chân.
Vì vậy, việc tuân thủ lịch tập đều đặn, kết hợp theo dõi tiến triển lâm sàng một cách sát sao là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả phục hồi. Ngoài ra, sự phối hợp chặt chẽ giữa chuyên gia phục hồi chức năng và gia đình đóng vai trò thiết yếu trong việc hỗ trợ trẻ duy trì động lực và kỹ thuật đúng trong suốt quá trình điều trị.
6. Kết hợp giữa tập luyện với chuyên gia và tụ tập tại nhà cùng bố mẹ
Trong quá trình điều trị bàn chân bẹt, chuyên gia phục hồi chức năng là người giữ vai trò chủ đạo trong việc xây dựng chương trình tập luyện và theo dõi tiến trình phục hồi của trẻ. Song song với đó, cha mẹ cần tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn chuyên môn và hỗ trợ trẻ tập luyện đều đặn tại nhà.
Sự phối hợp liên tục giữa hai bên không chỉ giúp duy trì kết quả điều trị mà còn góp phần phát hiện sớm các sai lệch về tư thế hoặc kỹ thuật. Ngoài ra, cha mẹ nên ghi chép chi tiết quá trình tập luyện và phản ứng của trẻ sau mỗi buổi tập, giúp chuyên gia có căn cứ đánh giá hiệu quả can thiệp một cách toàn diện. Nhờ vậy, trẻ có thể đạt được tiến bộ ổn định và bền vững do có sự đồng hành lâu dài, xuyên suốt giữa các bên liên quan.
Phục hồi chức năng bàn chân bẹt được xem là một phương pháp điều trị an toàn, bền vững và hiệu quả đối với trẻ nhỏ, đặc biệt trong giai đoạn phát triển cơ xương. Tuy nhiên, quá trình can thiệp cần được triển khai đúng thời điểm và theo phác đồ cá nhân hóa, nhằm tối ưu hóa hiệu quả điều trị và góp phần ngăn ngừa các biến chứng cơ – xương – khớp về lâu dài.
